‘Ode aan de Twijfel’ is een kunsteducatieprogramma voor het voortgezet onderwijs, musea en overige kunstinstellingen dat een podium biedt aan de twijfel. Het programma toont de waarde van twijfel in het maakproces van de kunstenaar, maar ook in de samenleving in het algemeen. Moet je over alles je mening klaar hebben of is er ook ruimte voor twijfel? 

Interview met initiatiefnemers Madelinde Hageman en Saskia van Broekhoven door Bas van Lier. Madelinde is social designer en heeft een eigen onderneming in Amsterdam, Saskia is kunstvakdocent op het Voortgezet onderwijs. 

‘In het kunstvakonderwijs is er over het algemeen maar weinig ruimte voor twijfel’, zegt Saskia van Broekhoven, kunstvakdocent op een middelbare school in Rotterdam. ‘Docenten willen van tevoren weten waar ze aan toe zijn en hoe ze hun leerlingen aan het eind van een opdracht moeten beoordelen. Het onderwijssysteem maakt dat waardering uiteindelijk wordt uitgedrukt in een cijfer.’ En dat is jammer, omdat twijfel in het creatieve proces van de kunstenaar juist zo’n belangrijke rol heeft, weet Saskia vanuit haar eigen praktijk als beeldend kunstenaar. ‘Twijfel hoort bij het denkproces terwijl je iets aan het maken bent, of dat nou een schilderij, een muzikale compositie of een toneelstuk is.’

Social designer Madelinde Hageman heeft dezelfde ervaring. ‘Ik presenteer vaak onaf werk, omdat ik het interessant vind om de opdrachtgever mee te nemen in het proces. Soms sputteren ze tegen, omdat ze vinden dat ik zelf de keuzes moet maken. Maar juist de dialoog over de twijfels die ik deel boeit mij.’ 

Saskia en Madelinde leerden elkaar kennen tijdens hun masteropleiding Kunsteducatie. Ze vonden elkaar in hun fascinatie voor de twijfel en ontwikkelden samen het project ‘Ode aan de Twijfel’. In een tijd dat iedereen over alles een mening lijkt te moeten hebben en bijvoorbeeld op sociale media geluk en zekerheid moet uitstralen, mag er wel wat meer aandacht en ruimte worden gegeven aan twijfel, is de gedachte.

Wat willen jullie met dit project bereiken?
Madelinde: ‘Wat we willen laten zien is dat het onaffe, de aarzeling, de twijfel in het artistieke proces van waarde is. Ode aan de Twijfel laat zien dat twijfelen een functie heeft, niet alleen in het creatieve proces, maar ook in het leven in het algemeen. Dat je twijfels mag hebben en onzeker mag zijn, omdat daaruit juist iets moois of goeds voort kan komen.’

Saskia: ‘Waarbij we ons richten op de leeftijdscategorie van 14 tot 17-jarigen die vaak het gevoel hebben dat ze al een mening over van alles moeten hebben, terwijl het juist mooi is dat je dat op die leeftijd nog even kunt uitstellen.’

Madelinde: ‘Het is precies de leeftijd waarin je je stap in de wereld zet, die zeker voor deze generatie wordt gedomineerd door social media, waardoor je wordt gedwongen je mening te geven in een zo beperkt mogelijk aantal tekens. Dat helpt niet mee om de nuancering op te zoeken. Onze hoop is dat dit project daar een beetje aan kan bijdragen.’

Hoe ziet dat er in praktijk uit?
Madelinde: ‘In elke klas werken we samen met een filosoof en een kunstenaar. Het begint met de filosoof die de leerlingen de waarde van het vragen stellen laat zien en ze laat nadenken over het begrip twijfel en wat dat voor hen persoonlijk betekent, wat hun eigen twijfels zijn. Vervolgens laten we ze kennis maken met de kunstpraktijk van een professionele kunstenaar. We vragen de kunstenaar juist ook over zijn of haar proces te vertellen: Waar gaat je werk over? Hoe verloopt je werkproces? Wat zijn je twijfels? Meestal lukt het om dat in het atelier van de kunstenaar te doen, zodat je ook echt de werkomgeving te zien krijgt.

‘De leerlingen gaan daarna onder leiding van de kunstvakdocent zelf aan de slag met een opdracht die is gebaseerd op de kunstpraktijk van de kunstenaar en waarin twijfel een rol speelt. De kunstenaar reflecteert daar weer op in een eigen werk en het eindresultaat komt samen in een expositie bij een kunstinstelling.’

Saskia: ‘De opzet is zo dat de leerlingen de ruimte krijgen om buiten hun eigen kaders te denken en tot een eigen beeld te komen. Daarbij heeft iedereen die betrokken is – de leerlingen, de kunstenaar, de docent, wij – inbreng in het proces. Dat komt allemaal bij elkaar en samen maken we iets wat we zonder elkaar niet hadden kunnen maken. Er komt iets uit wat we geen van allen van tevoren hadden kunnen voorzien en er bestaat in feite geen falen.’

Wat is jullie inbreng in dit geval?
Madelinde: ‘Wij zijn de ontwerpers van het programma en dat betekent in de eerste plaats dat we zorgen dat het over de twijfel gaat. Dat doen we met name door steeds te zoeken naar hedendaagse professionele kunstenaars die aansluiting hebben met het thema. Het unieke aan ons programma is dat we met die kunstenaars een intensieve samenwerking aangaan. We vragen ze om hun werk vanuit de twijfel te beschouwen en soms resulteert dat in een nieuw werk. Bij de geselecteerde kunstenaar kiezen we filosoof die speciaal voor dit programma en afgestemd op het werk van de kunstenaar een les voorbereidt. We zoeken steeds naar de juiste match. Daarnaast hebben we een belangrijke rol in het vertalen van de kunstpraktijk van de kunstenaar naar een opdracht die past bij de leerlingen.

Saskia: ‘Wij zorgen dat het verhaal van het werkproces van de kunstenaar een duidelijke plek in ons programma krijgt. Door de juiste mensen bij elkaar te zetten en ieder een eigen podium te geven, willen we echt de meerwaarde van twijfel belichten vanuit de verschillende perspectieven van de kunstenaar, de filosoof en de jongeren.’

Wat krijgen jullie voor reacties?
Madelinde: ‘We hebben nu op zeven scholen projecten gedaan en over het algemeen zijn de reacties heel positief. Op een van de scholen gingen de leerlingen aan de slag met hun persoonlijke twijfels en dat was een openbaring voor ze. Een voorbeeld: Tijdens de afsluitende tentoonstelling van een van de projecten vroeg een meisje dat een hoofddoekje draagt aan het publiek of ze daardoor anders naar haar kijken. Zij vertelde later dat ze daardoor echt anders over haar eigen vragen en twijfels is gaan denken. Zeker die groep leerlingen was heel enthousiast en na afloop zeiden ze dat ze meer tijd hadden willen hebben. Ze waren ook heel trots op de tentoonstelling waar het project mee werd afgesloten.’

Saskia: ‘Die afsluitende tentoonstelling is een volwaardig evenement waarin we de resultaten van verschillende scholen bij elkaar brengen, zodat de leerlingen elkaar ook ontmoeten. De expositie toont het werk van de leerlingen naast, of in combinatie met het werk van de kunstenaar en een bijdrage van de filosofen in de vorm van een essay of een voordracht.’

Madelinde: ‘Van de kunstvakdocenten krijgen we terug dat ze het heel leuk vinden dat ze in dit programma zelf een inbreng hebben en actief mee kunnen denken over de inhoud van het lesprogramma. Dat vergt wel extra inspanning van ze, maar daar krijgen we hele positieve reacties op.’

Saskia: ‘Dat komt ook omdat je als docent in dit geval niet een kant-en-klaar programma afneemt, maar samen iets nieuws maakt waar je uiteindelijk trots op bent.’

Wat heeft jullie tot nu toe verrast?
Madelinde: ‘De bezoeken aan de ateliers van de kunstenaars waren elke keer heel waardevol. We waren bijvoorbeeld bij Toine Klaassen in Rotterdam. Die heeft een soort ondergronds paradijs ontwikkeld met gevonden voorwerpen waar hij kunstwerken mee heeft gemaakt. Bij binnenkomst vonden de leerlingen het eerst allemaal nogal vreemd, maar gaandeweg ontdekten ze de juweeltjes die er stonden en raakten ze zichtbaar onder de indruk. Daar hebben ze nog lang over nagepraat.’

Saskia: ‘Het mooie was dat deze kunstenaar ze heeft ontvangen en ze vervolgens heeft meegenomen in een activiteit zonder een woord te spreken. Iedereen ging daarin mee en dat heeft grote indruk gemaakt. Toen de leerlingen buiten kwamen zag je dat ze echt even moesten verwerken wat ze die ochtend was overkomen.’

Wat is jullie droom voor Ode aan de Twijfel?
Saskia: ‘Onze wens is natuurlijk dat we veel meer scholen zo’n kijkje achter de schermen van de kunstpraktijk kunnen bieden. Ik vind dat zelf een enorme verrijking en gun het zoveel mogelijk leerlingen en docenten om dat ook te beleven.’

Madelinde: ‘We willen zoveel mogelijk mensen inspireren, dus zou het mooi zijn als ons programma op meerdere scholen een vast jaarlijks onderdeel wordt. Maar we denken dat het daarnaast ook buiten het onderwijs gebruikt kan worden als onderdeel van kunsteducatieprogramma’s van musea en andere kunstinstellingen. Zo hopen we dat er uiteindelijk meer aandacht en ruimte in de maatschappij komt voor twijfel.’