Door schrijver en filosoof Persis Bekkering

Geschreven voor Ode aan de Twijfel programma.

Het omgekeerde van twijfel is zekerheid, en zekerheid is waar we allemaal naar op zoek zijn. Zekerheid is het gehoopte eindstation van koortsachtig gepieker, van het eindeloze geanalyseer met vrienden van de appjes van een crush, van gewoel in de nacht, van de emails die je op zaterdagochtend nog verstuurt, van de trouwring om je vinger, van het eindeloze werken voor een baas die in ruil voor het grootste deel van je tijd elke maand op dezelfde datum een geldbedrag overmaakt, zodat je de rekeningen kunt betalen aan bedrijven die ook zekerheid van je eisen anders wordt je beboet, zekerheid is, zo word je verteld, wat een mens aantrekkelijk maakt, zekerheid is stabiliteit, gezondheid, zekerheid is waarheid, is geld, is beleggen in goud, zekerheid is wat elke politicus je belooft, en zeker is dat we allemaal op een dag doodgaan.

Zekerheid is, op een bepaalde manier, ook het eindstation van de filosofie. Het hele project van de filosofie draait om het vinden van vaste grond onder de voeten. Wat kunnen we kennen? Wie zijn wij? Wat betekent het om te zijn?

Een filosoof zou antwoorden dat het in de filosofie eerder om waarheid gaat, of betekenis, maar wat is waarheid anders dan iets dat altijd en overal zeker is? Zo zeker als een mathematisch object? Zo zeker als dat cirkels rond zijn en driehoeken drie zijden hebben, en a² plus b² is c²? Het interessante aan de filosofie is alleen dat we om zekerheid te bereiken, eerst aan alles moeten twijfelen. Het is juist de twijfel die ons brengt tot de kern van wat we kunnen weten – niet de woorden van slimste mens, niet het blind vertrouwen in wat we denken dat we zien.

De bekendste filosoof van de twijfel is de Franse denker René Descartes. Hij is niet alleen de bekendste filosoof van de twijfel, maar überhaupt een van de centrale denkers van de westerse geschiedenis. Hij wordt zelfs gezien als ‘de vader van de moderne filosofie’. Om maar aan te geven dat twijfel een centrale plek inneemt in het westers denken, in wat we de moderniteit zijn gaan noemen.

Descartes werd geboren aan het eind van de zestiende eeuw, toen de meeste mensen in Europa rotsvast geloofden in de god van het christendom, door wie en met wie alle verschijnselen verklaard konden worden. Er bestond eenheid tussen de wereld om ons heen en wat we dachten en voelden. De wereld was evenwichtig, in balans. We keken naar religieuze autoriteiten om te weten wat we moesten geloven en hopen. De natuur werd gelezen als een boek, waaruit we kennis van God konden opdoen. We wisten dat we op een dag zouden sterven, maar ook dat er redding was, dat er een reden was voor pijn en verdriet.

Descartes was ook ten diepste religieus en dat zou hij altijd blijven, maar zijn grote vernieuwing was dat hij wat hij om zich heen zag en dat wat hij voelde begon te betwijfelen. Hij was geïnteresseerd in de opkomende wetenschap, in de wiskunde en de revolutionaire ideeën van Galileo Galilei, die door telescopisch onderzoek concludeerde dat de zon niet om de aarde, maar de aarde om de zon draaide. Een bewering die alles wat mensen tot dan toe dachten te kunnen weten op zijn kop zette. Hoezo draait de aarde? Iedereen die uit zijn doppen kijkt kan toch zien dat de aarde stilstaat?

Galileo werd als bedrieger gevangengezet. En toch beweegt zij, zou hij nog drammerig hebben geroepen, eppur si muove. De woorden bleven spoken door het hoofd van Descartes. Niet alles wat we denken te zien is dus te vertrouwen, realiseerde hij zich. De aarde draait, maar het voelt als stilstand. Om tot de waarheid te komen moeten we verder gaan dan wat we waarnemen. We moeten achter alles een vraagteken zetten. We moeten alles op losse schroeven zetten, alles als het ware tussen haakjes zetten, op pauze, en helemaal opnieuw beginnen bij het begin. Wat kunnen we dan nog met zekerheid zeggen?

We kunnen nog zo diep nadenken, maar we kunnen niet weten of onze ideeën en gevoelens waar zijn, zei hij. Het enige dat we kunnen weten is dát we denken. Dat er een ‘ik’ is dat denkt. Dat is de grond onder onze voeten: cogito, ergo sum. Ik denk, dus ik ben. Met die beroemde uitspraak vond hij de filosofie en misschien wel de wereld opnieuw uit. Voor Descartes was twijfelen de meest betrouwbare methode. En als de methode maar klopt, dan kunnen we iets doen met de al dan niet onzekere inhoud van onze ideeën. Misschien denken we nu dat de aarde om de zon draait, en misschien komen we er op een dag achter dat het anders is, dat we eigenlijk een simulatie zijn van een of andere supercomputer of wat dan ook, goed, dan passen we onze ideeën weer aan, maar de methode van twijfel, daar kunnen we op vertrouwen. Meer hebben we niet in handen.

Dit vinden we nu misschien normaal, maar het is ongelooflijk radicaal. De meeste mensen hebben weleens gehoord van dat ‘ik denk, dus ik ben’, maar het vereist de grootste kracht om vanuit dat idee te leven. Vanuit de radicale twijfel. Alles tussen haakjes plaatsen. Wie heeft daar nog tijd voor? Wie heeft daar nog tijd voor. Ik had deze zin in een opwelling opgeschreven en weer verwijderd. Een vage twijfel overviel me, want wat heeft tijd ermee te maken? Ik pauzeerde, en zette de zin weer terug. Twijfel heeft alles met tijd te maken.

Het is interessant dat de moderne wereld die Descartes heeft ingeleid, uiteindelijk een wereld is geworden die aan alle kanten aan ons trekt. We moeten snelle beslissingen maken. Weten wat we willen. Handelen. Produceren. Meer produceren. Ja zeggen. Klikken en kopen. Er wordt niets meer in de weg gelegd, binnen enkele seconden kun je krijgen wat je verlangt, swipe right swipe left. Duidelijk zijn. Je bent mooier als je zelfverzekerd bent. Zekerheid is snelheid. Twijfelaars staan in de weg, ze zijn besluiteloos, te voorzichtig.

Juist in deze tijd van overstuurde productiedwang is het belangrijk om de twijfel opnieuw te waarderen. Twijfel markeert een pauze, waarin dat waarvan we denken zeker te zijn tussen haakjes wordt geplaatst en heroverwogen. ‘Een tussenruimte’, in de woorden van kunstenaar Alice Pons van MOHA Projects, wiens geluidsinstallatie Stefano hier te beleven is. In de pauze van de twijfel ontstaat er tijd om de wereld radicaal opnieuw in te richten. Zoals Galileo met zijn telescoop, kunnen wij ook nu met twijfel een breuk veroorzaken. Twijfel is een verborgen kracht, een bron van verzet. Dat was precies hoe Descartes denken omschreef: als verzet. In de tussenruimte van de twijfel stellen we vragen aan die razende trein van het heden. In die pauze zien we dat niets zeker is. Dat wat wij accepteren als de onwrikbare status quo, als het enige alternatief, ook anders kan.

Dat is wat twijfel gevaarlijk maakt. Dat is waarom twijfel een ode verdient.