Interview met kunstenaar Suat Ögüt

Kunstenaar Suat Ögüt, filosoof Kamel Essabane werkten in Ode aan de Twijfel samen met 18 jongeren met regisseur en drama vakdocent Tonje Langeveld van de Vinse School Amsterdam.

(On)Gezonde Twijfel; Leef! Je Bent een Wonder is een rijk werk met vele lagen, dat steeds verandert en weer nieuwe lagen achter de vorige onthult. Eerst zien we een videoprojectie, waarin de leerlingen van de Vinse School reageren op de vraag: ‘Twijfel jij wel eens?’ Opvallend is dat we niet zien wie er spreekt; de camera zoomt in op de handen. Dit videobeeld is geprojecteerd op de leerlingen zelf, die als een toneelgordijn op een rijtje staan, en wiens hoofden eveneens niet belicht zijn; de aandacht gaat naar hun romp en handen. De ‘echte’ leerlingen kopiëren de handbewegingen van de video. Dan breekt de rij op. Erachter blijkt een aantal grote, hoge objecten op wieltjes te staan. Letters, zo ontdekken we al gauw, levensgrote letters, gevormd door de leerlingen bevroren in hun pose, in felle kleuren getekend op piepschuim. De letters verschuiven steeds en vormen nieuwe woorden, anagrammen: ‘ongezonde twijfel’, ‘wij zijn onwetend’.

Suat Ögut, hoe kwam dit werk tot stand?
‘Wat meteen mijn aandacht trok in de video waarin de leerlingen vertellen over hun twijfels, waren de handgebaren en de lichaamshoudingen. Hoe iemand zit, hoe iemand zijn benen vouwt, gebalde vuisten. Het trof me hoe veel dat kon uitdrukken: onzekerheid, nervositeit, het feit of iemand naar binnen is gekeerd of niet. Met dat gegeven, hoe lichamen een taal op zichzelf uitdrukken, daar wilde ik iets mee doen. Zo dacht ik aan handen die woorden maken. Ik wilde echter niet alleen focussen op individuen, ik wilde dat het een gezamenlijk werk zou worden, en zo kwam ik uit bij ‘het menselijk alfabet’. De leerlingen moesten namelijk samenwerken om de levensgrote letters te maken, met zijn tweeën, drieën of vieren. Dat zou het werk ook meer performatief maken, wat goed aansloot bij de drama-achtergrond van de leerkracht Tonje Langeveld en de klas.’

Waarom vond je het belangrijk dat het een collectief werk zou worden?
‘Een van de dingen waarover ik het meest kritisch ben, is hoe de samenleving iedereen verdeelt en opdeelt als individuen. Dat begint al bij het onderwijssysteem. In Nederland is dat nog veel individualistischer dan in het Turkije waar ik ben opgegroeid. Je moet hier al zo jong presteren en keuzes maken, anders wordt er voor jou bepaald welke kansen je in het leven krijgt. Ik hoop dat deze ervaring met kunst de leerlingen iets kan leren over hoe ze zich kunnen uitdrukken, in een wereld die dat doorgaans voor hen bepaalt. Ik wilde hen iets meegeven over wat het betekent om een gemeenschap te zijn. Om één letter te maken moesten ze elkaar vasthouden. Dat is een krachtige boodschap.

Recente demonstraties herinneren ons er bovendien aan dat als je een boodschap wil overbrengen, het lichaam net zo belangrijk is als je stem, vooral als je met veel bent. Als je met een grote groep zwijgend een plein bezet, geef je evengoed een krachtig statement af. Zie ook hoe de leerlingen in aantal verdubbeld zijn door de letters, van achttien naar 36.

Het was daarnaast ook gewoon heel bijzonder om met zoveel jonge mensen samen te werken. Ik maak doorgaans geen performances maar installaties, die pas als ze tentoongesteld worden interageren met anderen. Dit keer was die interactie er vanaf het begin, en iedereen was enthousiast om deel van het proces te zijn.’

Wanneer is twijfel ongezond?
‘In een van de lessen gaf filosoof Kamel Essabane een introductie op wat twijfel betekent; hij legde uit dat er gezonde twijfel bestaat en ongezonde twijfel. Je hebt twijfel waar je aan kapot gaat en twijfel die tot iets goeds leidt. Ik was geboeid door het feit dat je maar twee letters hoeft weg te halen van dat woord, om van ongezonde gezonde twijfel te maken. Voor mij houdt gezonde twijfel een vorm van optimisme in, een moment dat eerst misschien moeilijk is, zelfs paniek kan veroorzaken, maar daarna altijd iets nieuws kan creëren.

Een verhaal dat ik de leerlingen heb verteld – en dat me in veel van mijn werken heeft geïnspireerd – is de Griekse mythe over de figuur Pan, god van de wildernis en het vee. Het woord ‘paniek’ is op hem gebaseerd. Pan is half dier, half mens, dus hij zag er niet echt goed uit. Als hij geluid maakte, raakte herders in paniek, vandaar dus. Op een dag wordt hij verliefd op een nimf, en hij probeert haar de liefde te verklaren. Maar zij wordt bang en vlucht voor hem. Hij rent haar achterna en krijgt haar bijna te pakken, wanneer de goden de nimf redden en veranderen in een rietstengel. Daar maakt Pan uiteindelijk een instrument van, de panfluit. Uit zijn paniek is dus iets creatiefs ontstaan, iets wat hij voor altijd bij zich heeft gehouden, en dat is wat ik bedoel met het optimisme van gezonde twijfel. Toen de leerlingen als anagram van ‘ongezonde twijfel’ ‘leef, jij bent een wonder’ hadden gemaakt, vond ik dat dan ook geweldig. Dat is precies wat ik bedoel. Ook al zijn de tijden vaak moeilijk, laten we proberen iets moois te maken, dat wat we hebben te transformeren in iets anders: dat is wat kunst vermag.’

Hoe uit zich dat in jouw eigen werk?
‘Voor het werk The First Turk Immigrant of The Nameless Heroes of the Revolution heb ik bronzen bustes gemaakt. Toen ik de eerste twee wilde exposeren bij een tentoonstelling in de publieke ruimte, vroeg een vriend of ik niet bang was dat de bustes gestolen zouden worden. Daar had ik nog niet over nagedacht, en dat maakte me nerveus. Ik raakte zelfs in paniek en probeerde de bustes nog snel te verzekeren, maar dat bleek heel ingewikkeld. Uiteindelijk besloot ik ze toch te tonen, want dat is immers waar een kunstwerk voor bedoeld is. 

Later – de bustes stonden inmiddels in de opslag – begon ik na te denken over wat het betekent als ze gestolen waren geweest. Wie zou nou zoiets doen? Toen ik de opdracht kreeg een werk te maken voor een rechtbank in Amsterdam, greep ik de gelegenheid aan om onderzoek te doen naar diefstal van kunstwerken uit de publieke ruimte, vooral die van brons. Ik raakte op het spoor van de verdwijning van een bronzen paard in 2012. De diefstal werd pas ontdekt toen het dier in vijfentwintig stukken gehakt bij de gieterij werd aangetroffen. De dief werd opgespoord en berecht. Bij zijn berechting las hij een brief voor die hij aan de kunstenaar en zijn zoon had geschreven. Hij had oprechte spijt van zijn daad, schreef hij, en vond zijn straf verdiend. Hij besefte dat zijn daad de samenleving als geheel had geraakt. Hij kreeg uiteindelijk een werkstraf.

Het verhaal intrigeerde me, vooral het feit dat de hele samenleving geraakt wordt als een beeld verdwijnt. Het werk dat ik toen heb gemaakt gaat over hem, het is een dief die een bronzen paard steelt. Dat staat nu bij de rechtbank: mijn angst getransformeerd in kunst.’
(tekst: Persis Bekkering)

website Suat Ögüt: www.suatogut.com