Interview MOHA Projects (Alice Pons & Biljana Radinoska)

In dit project werken kunstenaars Alice Pons en Biljana Radonoska van MOHA Projects, filosoof Tim de Mey, 25 jongeren met kunstvakdocent Joost Dingemans en met docent filosofie Martijn Balm van het Lyceum Rotterdam samen.

Biljana Radinoska: ‘Twijfel zal altijd een deel van ons leven zijn. Het kan groot zijn of klein, het beïnvloedt iedereen op een andere manier. In dit project met de leerlingen van Het Lyceum wilden we verschillende manieren uitproberen om met twijfel om te gaan, om er een gezonde relatie mee op te bouwen. Om je er niet door te laten overweldigen en wegdrukken.’

Alice Pons: ‘Een van de oefeningen was om een parallelle wereld te verzinnen die lijkt op de onze, maar waarin één element anders is. Als je de logica van wat je kent verandert, kijk je anders naar je eigen wereld. Wat je eerst voor lief nam, is ineens weer nieuw. Die blik brachten we in verband met twijfel. Hoe kun je twijfel incorporeren, als een gereedschap om de wereld om je heen te observeren en te bevragen?’

Aan het woord zijn Alice Pons, een van de oprichters van MOHA Projects, en dramaturg en regisseur Biljana Radinoska, die regelmatig samenwerkt met MOHA. MOHA (Hongaars voor ‘mos’) is een nomadisch kunstenaarscollectief uit Rotterdam, dat vaak in de openbare ruimte werkt door middel van inclusieve, participatieve projecten. Ze werkten bijvoorbeeld met schoonmakers, vuilnismannen, sociaal werkers en voorbijgangers. De laatste jaren concentreren ze zich op de rol van zorg in de samenleving.

Op de kunstmanifestatie van Ode aan de Twijfel presenteren ze de geluidsinstallatie ‘Stefano’. ‘Stefano’ is een verhaal van de Italiaanse schrijver Dino Buzzati over een jongen die een zeemonster ontmoet, voor wie hij vervolgens zijn hele leven op de vlucht is. Aan het eind van zijn leven is hij doodop, hij kan niet meer. Ten einde raad besluit hij de confrontatie met het beest aan te gaan; hij wil hem doden. Maar dan blijkt dat het zeewezen hem alleen maar een parel wilde geven. Pons: ‘We zagen hierin een manier om twijfel ter sprake te brengen. Het stelt de vraag: ren je er voor weg, of durf je het aan?’

Terwijl je naar de vertelling luistert, wandelen andere bezoekers langs je heen. De tentoonstelling is druk, kinderen rennen langs je benen, buiten raast het verkeer. Je maag rammelt. Over de dagelijkse werkelijkheid heen word je meegenomen in een magisch-realistisch verhaal. Het bekende wordt zo ineens vreemd, want wat je hoort vertelt een ander verhaal dan wat je ziet. In die ruimte, de ruimte voor twijfel, begint de mogelijkheid om de wereld anders te beleven, vertellen de kunstenaars.

‘In workshops met de leerlingen van Het Lyceum ging het steeds om het wegnemen van een vorm van zekerheid, en om te observeren met wat er gebeurt met wat je denkt dat je kent’, zegt Pons. ‘We lieten ze bijvoorbeeld geblinddoekt door een park wandelen. Van tieners wordt doorgaans verwacht dat ze al precies weten wat ze willen, dat ze zelfverzekerd zijn en keuze maken. Wij wilden ze de ruimte geven om te aarzelen, om zich te verwonderen.’

In de wereld van nu is het steeds moeilijker een gedeelde ervaring te vinden met anderen. ‘Post-truth society’, wordt onze samenleving weleens genoemd: er circuleren verschillende interpretaties van de werkelijkheid, er is niet meer één consensus, maar verschillende waarheden. Steeds meer mensen zijn vatbaar voor complottheorieën. Gaat het werk ook daarover, over hoe verschillend we naar de wereld kijken? ‘Dat is niet onze eerste opzet’, zegt Pons, ‘maar het kwam wel naar voren in de gesprekken op school. Het ging ons meer over de methode van het artistiek proces, over twijfel als dramaturgisch hulpmiddel, dan om een commentaar op de buitenwereld. Maar indirect zegt het inderdaad wel iets over hoe wij narratieven construeren. Ik heb het idee dat je er op twee manieren naar kunt kijken. Enerzijds is het belangrijk om twijfel als instrument te gebruiken om naar de wereld om je heen te kijken, om te bevragen waar informatie vandaan komt. Niet alles moet je zomaar aannemen. Maar dit kan ook verkeerd worden gebruikt, wanneer je te wantrouwend wordt en de waarheid niet meer herkent. Het zijn twee kanten van de medaille. Want mensen die de meest bizarre dingen geloven, bevragen de wereld om hun heen die lang als onbetwijfelbaar werd geacht.’

‘We hebben vooral geprobeerd een ruimte te openen om een andere logica op het leven te kunnen verbeelden’, vult Radinoska aan. ‘We waren niet per se geïnteresseerd complottheorieën, maar naar een oefening in de verbeelding, om zo het denkproces te stimuleren. Ik zie het werk als een ‘wat als’, wat als de wereld anders was. Zo kun je nieuwe verbanden leggen.’

Twijfel is voor beiden een centraal element in hun werk. Pons: ‘Ik werk altijd samen met anderen, waardoor mijn ideeën voortdurend transformeren en worden doorgegeven, aangevuld met andermans fantasieën en projecties. In dit proces moet ik me steeds aanpassen, en proberen te begrijpen wat de gedeelde realiteit is met de mensen met wie ik werk. Dat zijn niet alleen kunstenaars, maar mensen met heel verschillende achtergronden. In die ontmoeting is twijfel een drijvende kracht.’

‘Voor mij is twijfel meer een soort rare partner’, zegt Radinoska. ‘Een partner die me aanzet om dingen verder te onderzoeken, of meer geduld te hebben. Twijfel is als een levend wezen. Mijn relatie ermee verandert voortdurend. Je weet dat Shakespeare schreef: ‘to be or not to be’, zijn of niet zijn. Twijfel is zijn én niet zijn; de twee bestaan naast elkaar, en moet je samen accepteren.

Op die manier kun je ‘Stefano’ als een ode aan de twijfel opvatten. Radinoska: ‘Twijfel heeft een ode nodig, omdat de wind vandaag een andere kant op waait, ver bij twijfel vandaan. Iedereen heeft zulke sterke meningen. Maar de wereld is constant aan het veranderen. Twijfel kan een manier van zorgzaamheid zijn.’ ‘Twijfel is de tussenruimte’, antwoord haar collega. ‘Het voelt zekerder om een duidelijke mening te hebben en om standvastig te zijn, in plaats van in de tussenruimte te zijn van het niet-weten, waar je voortdurend in beweging bent. We moeten proberen om in die twijfel te blijven leven. Niets in het leven is zeker, we moeten steeds overleven en ons aanpassen. Het is een interessant gegeven om te vieren. Omdat twijfel meestal niet op die manier wordt gezien.’

Radinoska: ‘Er is moed voor nodig om jezelf toe te staan te twijfelen. Het is een kwetsbare toestand, maar daarin schuilt kracht. Niet alleen voor kunstenaars; het is voor iedereen goed om te twijfelen.’

(tekst: Persis Bekkering)

website MOHA Project: whocares.mohaproject.com